224 Yıldız Ve Gezegen Yeni İsimler Aldı
Van Gogh’un “Yıldızlı Gece”sinin geleneksel Etiyopya kahve merasimleri ve Alaska’daki bir nehirle nasıl bir ortak noktası olabilir? Bunların hepsinin isimleri şimdi çevremizdeki güneş sistemlerinde kullanılmaya başlandı.
Bunlar ve daha yüzlercesi, uzaydaki tüm yapıların ve cisimlerin resmi adlarını yöneten Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) yürüttüğü bir kampanyanın sonuçları. IAU 2019’u, kuruluşunun 100. yıl dönümü ve Birleşmiş Milletler’in Uluslararası Yerli Diller Yılı kapsamında, ülkere 112 ötegezegenin ve yıldızlarının isimlerini verme hakkı tanıdığı bir etkinlikle kutladı.
IAU’nun seçilmiş başkanı Debra Elmegreen yapılan açıklamada “IAU bu kampanyanın gördüğü uluslararası ilgiden çok memnun” dedi. “Dünya’nın her köşesinden bu kadar çok insanın, kendi kültürleri ve miraslarında önemli bir gezegen sistemi için isim ortaya çıkarmaya yardım etmiş olmaları mutluluk verici. Bu çaba evreni keşfetmemizde hepimizi bir araya getiriyor” diye de ekledi.
IAU programın düzenlenmesi sırasında, herbiri bilim insanları tarafından bir ötegezegene sahip olarak tanımlanan 112 yıldız seçti. Daha sonra katılan her ülkeye (ya da bölgeye: ABD özerk bölgesi Porto Riko gibi yerlerde bağımsız ülke olma statüsüne bağlı kalınmadı ve ayrı bir yıldız sistemi aldılar), o ülkeden küçük bir teleskopla görülebilen bir yıldız tahsis edildi.
Her ülke, hepsi yerel kültürlere, geleneklere, milli değerlere ya da coğrafyaya ilişkin bir yıldız ismi, bir gezegen ismi ve sistemde yeni gezegenler keşfedilmesi durumunda kullanılmak üzere tema finalistlerini belirlemek için kendi yarışmalarını düzenledi. Son seçme ise IAU tarafından yapıldı.
Türkiye’nin yıldızına “Anadolu”, gezegenine “Göktürk” adları verildi
Sonuçlar oldukça çeşitli ve derleme sekkinde. Kraliçe (Cassiopeia) Takımyıldızı’ndaki HD 17156 olarak anılan sarı bir yıldız tahsis edilen ABD, güneybatı Alaska’nın somon zengini nehirleriyle isimlendirilen bir sistemle Nushagak adlı bir yıldıza ve Mulchatna adlı bir gezegene sahip oldu.
Etiyopya’nın teması kahveyle ve ülkenin geleneksel kahve merasimiyle ilişkili kelimeler, yıldızın adı içecek için yaygın bir isim olan Buna, gezegen ise merasimin ilk aşaması olan Abol adını alıyor. Sistem Andromeda’daki HD 16175 adlı bir yıldızın çevresinde dönüyor. Ama gezegenin kafein içeriğine dair bir bilgiye sahip değiliz.
Hollanda’nın katkısı, Vincent van Gogh’un aynı isimli tablosunun onuruna artık Sterrennacht, yani “Yıldız Gece” adını taşıyan, HAT-P-6 yıldızıyla ülkenin sanatsal mirasına gönderme yapıyor. Sistemdeki gezegen, Rembrandt van Rijn’in “Gece Devriyesi” tablosuna ithafen Nachtwacht adını aldı.
Bazı isimlendirme sistemleri ise, gezegenlerin Roma tanrılarının adlarını aldığı kendi Güneş Sistemimize benzer. Yıldız HD 173416 artık Çin’in bir Güneş tanrıçası olan Xihe’nin, gezegeniyse Ay’ı hareket ettiren tanrıça Wangshu’nun adını aldı. Hırvatistan’ın yıldızına bir Slav rüzgar tanrısı olan Stribor’un, sistemin gezegenine de yerin, suların ve yer altının (cehennem) tanrısı olan Veles’in ismi verildi. Dominik Cumhuriyeti’nin yıldızı WASP-6 şimdi, bir kuraklık tanrısı ve Güneş’in koruyucusu olan Márohu’nun isnini, gezegense yağmur tanrısı Boinayel’in ismini aldı.
Türkiye’ye tahsis edilen WASP-52 yıldızı ve yaşanabilir kuşakta bulunan gezegeni WASP-52b için ise 300’e yakın isim önerisi yapıldı. Bunlar arasından yıldız için “Anadolu”, gezegeni içinse “Göktürk” adı seçildi. Sistemin teması olarak da Anadolu’daki en eski yerleşim yerleri ve toprakların antik isimleri belirlendi.
Diğer isimler bir ülkeyle ilişkili tarihi başarılara odaklanıyor. Küba’nın yıldızı BD-17 63, 19. yüzyıl bilim öğretmeninin onuruna Felixvarela ve gezegeni de sivrisineklerin sarı humma virüsü taşıdığını bulan epidemiyolog Carlos Juan Finlay’in ardından Finlay adını aldı.
Bazı isimlerin kökü sağlam şekilde Dünya’da bulunuyor. Uruguay’ın sistemi, iki yerel ağaç türünün, Ceibo ve Ibirapitá’nın adlarını alıyor. Bazı diğer isimlerse yıldızlara uzanıyor: İsveç’in sistemi ismini Aniara adlı verilen bir epik bilim kurgu şiirinden alıyor. Bolivya’nın gezegen ismi Yvaga ise Samanyolu’nun Guarani dilindeki karşılığı olan Yvaga’ya, yani cennete giden yoldan geliyor.
IAU tarafından beklendiği üzere bazı isimler yerel dillerden türetildi. Arjantin’in yıldızı HD 48265 artık, yerel Moqoit dilinde ilkbahar mevsimi ya da yılın başlangıcı anlamına gelen Nosaxa olarak adlandırılıyor. Brezilya’nın gezegeni, bölgede yaşayan yerel bir halkın ardından Guarani adını alıyor. Porto Riko’nun yıldızı Koeia, Karayipler’in Taíno halkının dilinde yıldız anlamına geliyor. Kanada’nın yıldızı Nikawiy ve gezegeni Awasis isimlerini yerel Cree dilinden alıyor.
224 durumun tamamında yıldızlar ve gezegenler eski bilimsel adlandırmalarını koruyacaklar ama akademik makalelerde bu yeni isimleriyle de bahsedilebilecekler.
Ülkelerden herhangi birisinin, bizimkine benzer bir gezegene isim verme fırsatı yakalamış olmasıysa pek muhtemel değil. Uluslararası Astronomi Birliği’ne göre, keşif yöntemlerine bakıldığında bu ötegezegenlerin önemli bölümü büyük ihtimalle Jüpiter’e ya da Satürn’e benzer gaz devleri.
Elbette bunlar insanlığın isim vermeye çalışacağı son ötegezegenler olmayacak. Bilim insanları şimdiye kadar 4.000’den fazla ötegezegen buldu ve henüz keşfedilmeyi bekleyen çok daha fazlası var.
Kampanyanın yönetim kurulundan Eric Mamajek de “Keşiflerin sayısı yaklaşık her 2,5 yılda bir ikiye katlanmaya devam ediyor ve dikkat çekici yeni gezegen popülasyonları ortaya çıkarıyor” diyor. “İstatistik açıdan, gökyüzündeki yıldızların büyük bölümü muhtemelen kendi gezegenlerine sahip, her yerdeler.”